17
Galayiththu gur'kuryurrunana Yitjuralpuyŋunhanydja
17:1–40 (Goliath challenged the Israelites)
1-3 Waŋganymirriyu *Bilitjiyapuyŋu miriŋu ŋayan'mirri marrtjina Yitjuralpuyŋuwu; walala wäŋaraŋalanydja ŋunhala yäkuŋura wäŋaŋura Yela, ga walalanydja §Djol ga nhanŋu miriŋu, walalanydja yukurrana wäŋaraŋala ga ŋunhala bala wiripuŋura ḻaypa, wiripuŋura makarrŋura wäŋaŋura.
Ŋunhiliŋumi Bilitjiyapuyŋuwalanydja malaŋura waŋgany yolŋu ḏarramu ŋutu' ŋanya dhika gandarr, ga waḻarr'nha bäymana weyinnha rumbalnydja ŋayi, ga yäkunydja ŋayi *Galayith, Gäthpuy wäŋawuy. 5-7 Ŋayi Galayith dhaṯthunminanydja girri'yu dhika ŋonuŋmirriyuna, gumurr dhaṯthunmina ga makarr maṉḏanha gungaŋala, ga bitjarrayi liŋgu bathapu'yunydja gunganharamina muḻkurrnydja, ga gäŋalanydja ŋayi yukurrana gara ŋonuŋ ŋanya dhika, ga weyinnha bäyma ŋunhi gayittja. Ga ŋayi ŋuli wiripunydja ḏarramu ŋunhi nhanŋu watjarr'ŋu yukurranha marrtji'‐marrtjinya ŋula gumurrkurru nhanukala, gunga'‐gunganha ŋuli ŋanya. Bitjanana liŋgu ŋayi ŋuli Galayith marrtjinyanydja lili, bala waŋanhana ŋuli djawarrkthunana‐dharranha Yitjuralpuyŋunhanydja miriŋunha, bitjanana ŋayi ŋuli waŋanhanydja gam', “Nhäku warray nhuma marrtji yana dhuwala ḏäpthundja dhiyaliyi? Ŋarranydja dhuwalanydja Bilitjiyapuyŋu yolŋu, ga nhumanydja dhuwalinydja walala ga Djolwa djämamirri walala yana. Ma', djarr'yurra walala bala ŋi' . . . waŋganynha ḏarramunha, ga djuy'yurra ŋanya lilina, ŋilinyu bunharamirrina dhiyalana. Ŋuli ŋayi yurru wutthun ŋarranha rakunyguma, ga ŋanapurrunydja yurru nhumalaŋguna djämamirri walala, ga ŋuli ŋarra yurru wutthun rakunygu ŋanya, ga balayi yurru nhumanydja Yitjuralpuyŋunydja ŋanapurruŋguna djämamirri walala. 10 Nhumanydja dhuwala Yitjuralpuyŋunydja ganydjarrmiriwnha walala yana. Waḏutja go wekaŋana lili yolŋunha ḏarramunha, ŋilinyu bunharamirrina.”
11 Ga ŋunhi ŋayi Djolyu ga nhanukala miriŋuyu ŋäkulanydja, ga wirrkina walala barrarinyaminanydja. 12-13 Yo, Djitjiwu gäthu'mirriŋu walala ḻurrkun' ŋunhiliyi malaŋura miriŋuwala, 14-15 yurru waŋganydja gurrmulnydja yutjuwaḻany'tja ga §Daypit yäku, ŋayinydja yukurrana nhinana ŋunhala *Bithiliyim, djäka yukurrana wäyingu bembiwu walalaŋgu.
16-19 Waŋganymirriyu waluyu ŋayi mäḻu'mirriŋuyu Djitjiyu waŋana djuy'yurruna Daypitnha bitjarra, “Gatjuy marrtjiya, bala ŋunhimala ya' wäŋalili, ga ŋatha gäŋa dhuwala wäwawu walalaŋgu, ga lilinydja roŋiyinmaraŋa dhäruk ŋarrakunydja, mak walala ŋula ŋamakurru' yukurra nhina.”
20-21 Ga wiripuyuna waluyu munhakumirri ŋayi Daypit gaŋgathinanydja, bala yana marrtjinana. Ŋayi gonha'yurrunanydja nherrara ŋunhimalanydja wiripunha yolŋunha ḏarramunha, goŋ‐nherrara djäkawu ŋuriki wäyingu walalaŋgu, bala yana ŋayipinydja marrtjinana. Marrtjinana ga‐ga‐ga‐ga‐a‐a yana liŋgu‐u‐u ŋunha wäŋa ŋayathaŋala, ŋunhiyi wäŋa ŋunhi walala yukurranha ŋuli bunharaminya. 22-23 Bunananydja ŋayi ŋunhi Daypit ŋuriŋina liŋguna waluyu ŋunhi ŋayinydja ŋunhinydja bala bathalanydja weyindja ḏarramu walmanana, ga wäthurrunana yukurrana ŋunhi yana liŋgu dhäruktja, bitjarra yukurrana waŋana, “Ma', djuy'yurrana lili ŋula yolŋunhanydja, ŋilinyu bunharamirrina.”
24-25 Walalanydja ŋunhi Yitjuralpuyŋuyu ŋäkulanydja, yurru walala gundupuŋalana gay' barrarinana, ga waŋanharaminanydja walala bitjanminana marrtjina, “Nhäŋa ŋathili ŋunha bala ŋutu'nha bay', ŋutu'na yolŋu ŋiniya! Giŋ Djolyu dhawu'‐nherrara yolŋunha ŋunhinhanydja, ŋunhi ŋayi yurru wutthun ŋanya rakunyguma, ga ŋayi yurru Djolyunydja wekama buku‐ruŋiyinmaramanydja ŋurikiy ŋutu'na bathalana ŋula nhä, ga bitjandhi liŋgu ŋayi yurru gathan nhanbalay ŋayi gäthu'mirriŋunhanydja dhäykanha märranharawuna ŋuriki ḏarramuwu.”
26-27 Ga Daypitthunydja ŋäkula, ga waŋana walalanha dhä‐wirrka'yurruna bitjarra, “Nhä dhika ŋayi yurru ŋuriŋi ḏarramuyunydja märrama ŋunhi ŋayi yurru wutthun Galayithnhanydja? Ŋilimurru dhuwalanydja mala yolŋu'‐yulŋu Walŋa‐ḏikṯikku warray Waŋarrwu. Ŋunhiyinydja ŋayinydja yolŋu ḏarramu ga mulkuru warray, yaka warray ŋayi marŋgi ŋilimurruŋgalaŋuwunydja Waŋarrwu. Nhäku ŋayi yukurra waŋanydja bitjandja ŋilimurrunha nhäŋiniŋ'‐ḻakaramanydja?”
28 Daypitkala wakindhu wäwa'mirriŋuyu ŋäkula ŋanya, bala ŋayinydja marrtjina ŋoynha‐dharrana nhanŋu, ga waŋananydja ŋanya bitjarrana, “Nhäku nhe lilinydja marrtjina dhipalanydja? Ŋunhalaŋga bäyma bini nhenydja nhinanha yukurranha djäka yukurranha wäyinguŋga walalaŋgu; ŋunhiyiŋga nhuŋunydja djäma be. Nhenydja dhuwala yana marrtjina lili dhiyaku nhänharawu warray ŋiniya! . . . mariwu warray nhänharawu. Nhä dhuwala nhenydja? . . . wurraŋatjarra?”
29-31 Ga wiripu‐guḻku'yunydja ḏarramuwurruyu ḻakaraŋala Djolwuna Daypitkalaŋuwuy, ŋunhi ŋayi yukurrana waŋana Daypit. 32 Bala yana ŋayi Djolyu djuy'yurrunana nhanŋu Daypitku, ga ŋayi Daypittja marrtjinana lili ga waŋana giŋgalana buŋgawawalana, “Yaka ŋilimurru barrarirri ŋuruku Bilitjiyapuyŋuwu. Ŋarrana yurru marrtji ga bumanydja ŋanya.” 33 Ga ŋayi ŋunhi giŋdja waŋana bitjarra, “Yurru nhe dhuwala yutjuwaḻa' warray yulŋunydja, gurrmul warray. Yakana nhenydja ŋuli wutthurru ŋanya, liŋgu ŋayinydja ŋunhinydja wirrkina marŋgi wal'ŋu mariwu.”
34-35 Ga Daypittja waŋana buku‐ruŋiyinmaraŋala bitjarra, “Ŋarranydja dhuwala ga wäyin djäkamirri, ŋarra ŋuli yukurra djäka mäḻu'walaŋuwu wäyingu walalaŋgu. Ŋunhi ŋuli wakinŋumirrinydja wäyin marrtji, ga djaw'yun ŋuli ŋunha wäyinnha bembinhanydja, ŋarranydja ŋuli ŋupan yana, ga mayaŋ ŋuli mulka, bala but‐barkthun ŋuli rakunyguna yana. 36 Ŋarra ŋuli buma maḏakarritjmirrinhanydja wäyinnha walalanha, ga ŋarra yurru ŋunhanydja ya' buma Bilitjiyapuyŋunhanydja, ŋunha ŋayi yukurra warku'yun Godnha ŋanyapinyay ga nhanŋu Godku yolŋunha walalanha. 37 Godthu walŋakuŋala ŋarranha ŋurikalanydja wakinŋumirriwala wäyingalanydja walalaŋgala, ga bitjandhi yana ŋayi yurru walŋakuma ŋarranha dhiyakalanydja Bilitjiyapuyŋuwalanydja.”
Ga ŋayi Djolnydja waŋana bitjarrana, “Manymak, gatjuy marrtjiyana, ga Godtja yurru nhokala galki.” 38 Bala yana ŋayi nherrara nhanŋuwaynha mariwuy girri', dhaṯthurruna Daypitnhana, ga nherrara ḻiyawuy muḻkurrlili nhanukala, ga goŋlili wekaŋala nhanukala bathala ŋanya mandjawak. 39 Ga märr ŋayi bitjarra Daypit marrtjinanydja ya' dhawaṯthurrunanydja, marrtjina ŋonuŋdhina warray; yakana ŋayi ŋula wirrkinydja marrtjina. Bala ŋayi Daypitthu waŋana bitjarrana, “Gulkuruna ŋarra marrtjinanydja bay', liŋgu ŋonuŋnha dhuwala, yakana ŋarra ŋuli marrtji marilili dhiyakumirrinydja girri'mirri,” bitjarrana. Bala ŋayi ḻarr'maraŋalana yup‐yupmaraŋalana ŋunhiyi girriny'tja, 40 bala yana ŋayi märraŋala nhanŋuwaynha ŋunhi girri', wapitja'na ga djeŋaynha. Ga waŋganydhu ŋayi goŋdhu guṉḏanydja märraŋala ŋuliŋuru riyalaŋurunydja gapuŋuru mayaŋ'ŋuru, yurru buyuwuyu'mirrina ŋanya dhika guṉḏanydja ŋunhi. Bala ŋayi ŋilitjara nhanukiyingala ŋunhimala bathililinydja, bala yana marrtjinana‐wala, Galayithpana bunana.
Daypitthu murrkay'kuŋala Galayithnha bumara
17:41–58 (David killed the giant Goliath)
41 Ŋunhi ŋayi ŋuriŋi wakindhu wal'ŋu ḏarramuyu nhäŋala yäkuyu Galayiththu ŋanya Daypitnhanydja, ŋayi nhinana lili marrtjina withiyara ŋanya, ga ŋayi Galayithtja marrtjinana withiyarana ŋanya. 42 Bala yana ŋayi nhäŋala Daypitnhana ŋunhi ŋayinydja yutjuwaḻa' ḏarramu, ga ḻatju' dhika rumbal ŋayi ŋunhiyi gurrmulnydja. 43 Bala ŋayi Galayith waŋana warku'yurruna Daypitnhana bitjarra, “Nhäku dhuwali dharpanydja? . . . Nhä ŋarra? . . . wuŋgan?” Bala ŋayi waŋana yätjkuŋalana yukurrana Daypitnhanydja, yätjnha dhäruk wekaŋala yäkuyu nhanukalayŋuwalana waŋarrwala waŋana yukurrana. 44 “Go bay', ŋarra nhuna bumana. Walala nhuna yurru ḻukana wäyindhuna walalay butthunaramirriyuna ga wuŋgandhuna walalay.” Bitjarra warray ŋayinydja ŋunhi bathalanydja ŋanyanydja rumbal ḏarramu waŋana.
45 Ga Daypittja waŋana nhanukalanydja bitjarra, “Nhenydja marrtjina lili ŋarraku garamirri ga mandjawakmirri, yurru ŋarranydja dhuwala marrtjina nhokalanydja yäkumirri Garraywalaŋumirri warray; ŋayinydja ŋunhiyinydja §Yitjuralpuyŋuwu Waŋarr ganydjarr ŋutu' warray bäyma warray. 46 Nhe ŋanya warku'yun yukurra, ga dhiyaŋunydja‐wala gäthuranydja Garrayyu yurru nhunanydja nherraṉ goŋlili ŋarrakalana. Ŋarranydja yurru nhuna bumana, ga muḻkurrnydja yurru nhuna gulkthunna, ga wäyindhuna walalay nhuna yurru ḻukanydja barrwaṉ'tja, nhunapinyay ga bukmaknha dhuwala *Bilitjiyapuyŋunha, bukmaknha yana miriŋunha miṯtjinha. 47 Bukmakthunydja yukurra yurru nhämana ga marŋgiyirrina, ŋunhi nhenydja burakinyarawuy yaka warray garayu ga mandjawakthu, liŋgu Garrayyu ŋayipi warray waŋganydhu yurru walŋakuma nhanŋuwaynydja ŋayi yolŋu'‐yulŋunha Yitjuralpuyŋunhanydja, ŋuriŋi warray bathalayu warray ganydjarryu ŋunhi djuḻkmarama warray yukurra. Ŋayina yurru Garrayyu Waŋarryuna wekamanydja nhumalanha ŋanapurruŋgala goŋlilinydja, ŋunhi ŋanapurru yurru buma dhawar'maramana warrpam'thuna nhumalanha.” Ga bitjarrayinayi ŋayi yukurrana Daypitthu ḻakaraŋalanydja ŋuripa bathalawanydja wal'ŋu ḏarramuwa.
48 Yo, Galayithtja marrtjina nhinana lili‐i‐i, galkithinana Daypitnhana withiyara, ga ŋayi Daypittja waṉḏina nhinana dhika lili, bala withiyara Bilitjiyapuyŋunha ŋunhiyi waḻarrnha. 49-50 Bala ŋayi märraŋala guṉḏanydja bathiŋurunydja djawarr'yurruna, ŋilitjara ŋunhimala djiŋaylilinydja wurwayyunmaraŋalanydja, bala ḏupthurruna ŋunhi guṉḏanydja wirriw' bitjarra, dhunupa yana wutthurrunana ŋanya Galayithnha, ga guṉḏanydja ŋunhi waṉḏina, ga burakinanydja ŋayi dhiyala liŋgu muḻkurr yana. Bala ŋayi Galayith galkinanydja munatha'lilina, bukunydja bala munatha'lili. 51 Ŋayinydja ŋunhi Daypittja garamiriw ŋula nhämiriw, yana ŋayi ṉaŋ'thurruna nhinana bala, ŋal'yurruna ḏiltjilili nhanukala Galayithkala, ḏulŋurr'yurruna mandjawaktja nhanukala dharwa'ŋurunydja, bala gupanydja gulkthurrunana muḻkurrnydja rakunyguna.
Walalanydja nhäŋala ŋuriŋi Bilitjiyapuyŋuyunydja ŋunhiyinydja yindinhanydja yolŋunha wutthunara ŋurikiŋina yutjuwaḻa'wuŋuna rakunygunharana yurru walala gundupuŋalana gay'. 52 Ga walalanydja ŋunhala Yitjuralpuyŋunydja yatjunmina dhika yiŋgathinana bena dhika, ga warr'‐warryurrunana walalanha bena‐wala barrkulilina yana, bumarana marrtjina bala ŋunhi walala ŋuparanydja walalanha. 53-54 Ga ŋunhi walala lilinydja ŋulaŋuru roŋi‐'ruŋiyinanydja, ga ŋunhala walala djoṉguŋala girri'na malanha, walalaŋgala Bilitjiyapuyŋuwalanydja wäŋaŋuruna malaŋuŋuru, walalambala ŋunhi girriny'tja ga walalaŋguwaynha.
55 Ga ŋunhi ŋayinydja Djolyunydja nhäŋala Daypitnhanydja, ŋunhi ŋayi nhinana bala marrtjina withiyara Galayithkuna bunharawu, bala ŋayi Djolyunydja dhä‐wirrka'yurruna nhanŋuway djämamirrinhana, “Yolŋga ŋunhi ŋayi yulŋunydja?” bitjarra. Ga djämamirrinydja waŋana ŋunhi bitjarra, “Yakana ŋarra marŋgi.” 56 Ga Djolyu waŋana bitjarra, “Gatjuy nhe maḻŋ'maraŋa.” 57 Ga dhäŋuru ŋuliŋuruna ŋunhi ŋayi Daypit roŋiyina beŋuru mariŋuruna, walala ŋanya garr'yurrunana, bala gäŋala ŋanya bala Djolwalana Daypitnhanydja. 58 Ga Djolyu dhä‐wirrka'yurruna Daypitnha bitjarra, “Yol nhuŋu bäpa'mirriŋunydja?” Ga Daypitthunydja buku‐ruŋiyinmaraŋala ḻakaraŋala bitjarra, “Ŋarranydja dhuwala gäthu'mirriŋu Djitjiwu ŋurukuy wäŋawuy §Bithiliyimbuy,” bitjarra.
* 17:1-3 17:1–3 Philistia 17:1-3 17:1–3 Israel 17:1-3 17:1–3 Elah § 17:1-3 17:1–3 Saul * 17:4 Goliath 17:4 Gath 17:12-13 17:12–13 Jesse § 17:14-15 17:14–15 David * 17:14-15 17:14–15 Bethlehem 17:41 Goliath 17:41 David § 17:45 Israel * 17:46 Philistia 17:55 Saul 17:58 Jesse § 17:58 Bethlehem