7
Tok ri Esteban paban c'a apo chiquivech ri yek'aton tzij pa ruvi'
Y ri nimalej sacerdote xuc'utuj c'a chire ri Esteban: ¿Kitzij c'a ri c'ari' nibix-ka chavij?
Ri Esteban xubij: Nuvinak israelitas y rix ri principal-i' chupan re katinamit, tivac'axaj na c'a re xtinbij chive re vacami: Ri Dios ri c'o ruk'ij-ruc'ojlen, xuk'alajirisaj-ri' chuvech ri katata' Abraham. Y ri' ja ri ojer can, tok c'a c'o na c'a ri chiri' chupan ri lugar rubini'an Mesopotamia, tok c'a man jani rutzijol chi nec'oje' ta ri pan Harán.* Jari' tok ri Dios xubij chire ri Abraham: Catel-pe chiquicojol ri avach'alal, y taya' can ri aruvach'ulef, y xcabec'oje' c'a pa jun ruvach'ulef ri xtinc'ut chavech, xcha' ri Dios chire. Y ri Abraham can xuya-vi c'a can ri Caldea ri lugar ri c'o-vi, y xk'ax ri pan Harán. Y caminek chic c'a can ri rutata' ri Abraham ri chiri' pan Harán, tok ri Dios xuq'uen c'a pe ri Abraham chupan re ruvach'ulef Canaán re ojc'o-vi vacami. Y ri Dios can man jun c'a ulef xuya' ta can chire ri Abraham chupan re ruvach'ulef re', stape' ta xaxe richin nipa'e-vi. Can man jun vi ri xrichinaj can. Pero ri Dios can xusuj-vi c'a chire chi re ruvach'ulef re' xtoc richin rija' y quichin ri riy-rumam.§ Quere' xubij ri Dios chire ri Abraham, stape' man jun ralc'ual chiri'. Y xbix c'a chuka' chire roma ri Dios, chi ri riy-rumam rija' xquebec'oje' c'a pa jun chic ruvach'ulef quiq'uin jun vi chic quivech vinek. Y ri vinek ri' xquequiya' pa samaj y xtiquiben chique chi xtiquitej pokon caji' ciento juna'.* Y ri Dios xubij c'a chuka' chi ri vinek ri xquebanon queri' chique ri riy-rumam ri Abraham, xtuya' c'a ruc'ayeval pa quivi'. Y c'ari' c'a xque'el-pe chiquicojol ri vinek ri', y xquepe chupan re lugar re', chinusamajixic y chuya'ic nuk'ij, xcha'. Y ri Dios can xuben c'a chuka' jun trato riq'uin ri Abraham. Ri trato ri' can c'o c'a jun retal. Y ri retal ri trato ri', can jac'a ri circuncisión ri niban chique ri achi'a'. Y tok ri Abraham xalex ri ruc'ajol xubini'aj Isaac, xuben c'a ri circuncisión chire tok xa c'ari' vakxaki' ruk'ij.§ Que chuka' ri' xuben ri Isaac tok xalex ri Jacob ri ruc'ajol.* Y ja chuka' xuben ri Jacob quiq'uin ri cablajuj ruc'ajol ri xe'oc tata'aj richin re tinamit Israel.
Y ri ch'aka' c'a ruc'ajol ri Jacob itzel c'a xquina' chire ri quichak' rubini'an José, roma can ja rija' ri más najovex. Y romari' tok xquic'ayij-el, y xuc'uex-el c'a pan Egipto. Jac'a ri Dios can c'o-vi riq'uin ri José,§ 10 y xucol chuvech ronojel tijoj-pokonal. Xuben c'a chire chi ri Faraón ri rey richin ri ruvach'ulef Egipto utz xutz'et y xutz'et chuka' chi c'o etamabel riq'uin. Y romari' ri rey xuben chi ri José xoc chuka' jun k'atoy-tzij pa ruvi' ri Egipto, y pa ruk'a' chuka' rija' xujech-vi ri rupan ri rachoch richin nuchajij.*
11 Y ri tiempo ri' ri pan Egipto y pa Canaán, xpe c'a jun vayjal, jun nimalej tijoj-pokonal. Y ri kati't-kamama' ri ec'o pa Canaán man c'a niquil ta chic achique niquitej. 12 Y ri Jacob ri rutata' ri José, xapon rutzijol riq'uin chi ri chiri' pan Egipto c'o trigo. Romari' xerutek c'a el chulok'ic trigo ri ruc'ajol, ri e kati't-kamama' roj. 13 Y jac'a tok xebe chic jun bey, jac'ari' tok ri José xuk'alajirisaj-ri' chiquivech ri rach'alal chi ja rija' ri José. Y roma ri Faraón xretamaj e achique ri rach'alal ri José, romari' xretamaj chi can jun hebreo vi. 14 Y jac'ari' tok ri José xutek quic'amic ri Jacob ri rutata'§ y ri rach'alal. E setenta y cinco chiconojel.* 15 Y que c'a re' rubanic tok xxule-ka ri Jacob pan Egipto. Chiri' xquen-vi (xcom-vi) rija' y ri e ruc'ajol ri e kati't-kamama' roj. 16 Pero ri quich'acul,§ pa jun lugar rubini'an Siquem, chiri' xemuk-vi. Xemuk pa jun xoral, ri acuchi can c'o c'ojlibel richin yebemuk-vi can caminaki'. Re jun xoral re', can jac'a ri Abraham ri lok'oyon can chique ri e ralc'ual ri achin rubini'an Hamor.
17 Y ri k'ij c'a richin nibanatej ri rusujun ri Dios chire ri Abraham,* ri can xuben jurar chire chi can nuben-vi, xa can nakaj chic c'o-vi. Y ri tinamit Israel chuka' can ruchapon c'a ninimer y niq'uiyer ri chiri' pan Egipto. 18 Y jac'a tiempo ri' tok ri chiri' pan Egipto xoc c'a can jun c'ac'a' rey ri xa man xretamaj ta el ruvech ri José. 19 Y re c'ac'a' rey re' can novinek c'a chubanic ri etzelal chique ri kavinak israelitas. Y xuben c'a chique chi xquic'ovisaj tijoj-pokonal ri kati't-kamama', tok can xuben c'a chique chi ri calc'ual xa c'a calaxic xebetorix can, roma can xrajo' chi man ta xeq'uiyer. 20 Chupan c'a ri tiempo ri' xalex ri Moisés§ ri chiri' chuka' pan Egipto. Y chuvech ri Dios, re ac'ual re' yalan jebel. Oxi' c'a ic' ri xilix coma ri rute-rutata'. 21 Y c'ari', can c'o c'a chi xbemalix can pa ruvi' ri raken-ya', xbequiya' c'a can pa ruk'a' ri camic. Pero ri xuc'uan-el ri ac'ual jac'a ri rumi'al ri rey, ri rey ri can nibix chuka' Faraón chire. Ri rumi'al ri rey Faraón can achi'el ral c'a xuben chire ri Moisés.* 22 Y roma c'a ri' ri Moisés can xtijox-vi jebel riq'uin ronojel ruvech etamabel ri c'o quiq'uin ri nima'k tak vinek aj-Egipto. Y can jun nimalej achin vi. Y nik'alajin tok c'o nubij y tok c'o nuben.
23 Jac'a tok ri Moisés rutz'akatisan chic cavinek rujuna', xalex pa ránima richin xbe chiquitz'etic ri ruvinak israelitas. 24 Y xutz'et c'a chi jun aj-Egipto janíla c'a nuben chire jun israelita, ruvinak rija'. Y richin nuto' ri ruvinak ri' y nuben ruq'uexel chire, xucamisaj ri achin ri', ri janíla nuben. 25 Y pa ruc'u'x rija' chi ri e ruvinak israelitas xtiquinabej chi ja rija' ri takon roma ri Dios richin yerucol-el pa quik'a' ri aj-Egipto, pero xa man que ta ri' xbanatej. Ri israelitas xa man xquinabej ta chi jari' ri rusamaj. 26 Y pa ruca'n k'ij, ec'o c'a e ca'i' vinek israelitas niquiben oyoval, y ri Moisés xapon c'a apo quiq'uin, y xrajo' ta xoc chiquicojol richin chi man ta niquiben oyoval. Romari' rija' xubij chique: ¿Achique c'a roma niben oyoval? Rix can ivach'alal ivi'. Ix israelitas chi ix ca'i', xcha' chique. 27 Jac'a ri jun chique ri niquiben oyoval, ri can nic'o ruvi' nuben, xunim ri Moisés, y xubij: ¿Achique xbin chave rat chi nim ak'ij y chi yatiquir chuka' nak'et tzij pa kavi'? 28 ¿O xa navajo' yinacamisaj, achi'el xaben chire ri jun achin aj vave' pan Egipto, ri ivir? xcha'. 29 Y tok ri Moisés xrac'axaj queri', c'a juba' ri' xanmej-el y xuya' c'a can ri Egipto y xbe c'a pa jun chic ruvach'ulef ri rubini'an Madián.§ Y ri chiri', chiquicojol vinek ri man e israelitas ta, chiquicojol ri' xc'oje-vi. Chiri' xc'ule-vi chuka', y xec'oje' e ca'i' ruc'ajol.
30 Y k'axinek chic c'a cavinek juna' tic'oje' ri Moisés ri chiri' pa Madián, jari' tok rija' xuc'ut-ri' jun ángel* chuvech pa jun ruxulu-quiej, jun k'ayis ri c'o ruq'uixal y nijinon pa k'ak'. Re' xutz'et ri pa tz'iran ruvach'ulef, ri acuchi c'o-vi ri juyu' rubini'an Sinaí. 31 Y tok ri Moisés xutz'et re', xsach ruc'u'x. Y richin nutz'et jebel, xjel-apo. Pero jari' tok xbech'on-pe ri Ajaf chire, y xubij c'a: 32 Ja yin ri Dios ri xquinimaj ri avati't-amama'. Ja yin c'a ri qui-Dios ri Abraham, ri Isaac y ri Jacob, xcha'. Y ri Moisés man c'a xtiquir ta chic xtzu'un-apo, xa nibaybot c'a (nibarbot c'a) roma xibinri'il. 33 Y ri Ajaf xubij c'a chuka' chire ri Moisés: Tavelesaj la axajab chi'avaken, roma la acuchi at pa'el-vi, can jun lok'olej lugar, roma can in kajinek-pe aviq'uin vave'. 34 Y vacami yatintek c'a el pan Egipto, chucolic ri nutinamit, roma nintz'et c'a chi janíla pokonal niquic'ovisaj, y vac'axan chuka' ri ok'ej ri niquiben, y jac'are' xika-pe chiquicolic, xcha' ri Ajaf chire ri Moisés.
35 Y ri Esteban xubij c'a chuka': Can ja ri Dios ri xtakon-el ri Moisés chiquicolic ri ruvinak, y chi can ja chuka' rija' ri nuc'uan quichin. Y ri xto'on richin ri Moisés, ja ri ángel§ ri xuc'ut-ri' chuvech chupan ri ruxulu-quiej, jun k'ayis c'o ruq'uixal y nic'at. Y re Moisés re', jare' ri xetzelex coma ri ruvinak, y achok che bin-vi: ¿Achique biyon chave chi nim ak'ij y yatiquir chuka' nak'et tzij pa kavi'? Ja Moisés re' ri xtak-el roma ri Dios. 36 Jac'a rija' ri xcolon-pe quichin ri kati't-kamama' ri chiri' pan Egipto.* Rija' c'o c'a milagros ri man jun bey e tz'eton ta ri xerubanala' chiquivech ri vinek, richin queri' tik'alajin chi can ja ri Dios ri takayon-el richin. Ec'o c'a ri xerubanala' ri chiri' pan Egipto, ri pa nimalej ya' rubini'an Mar Rojo, y ri pa tz'iran ruvach'ulef.§ Cavinek c'a juna' xquiben ri pa tz'iran ruvach'ulef ri'. 37 Y ri Moisés xubij c'a chuka' chique ri kavinak ri tiempo ri': Ri Kajaf Dios xtuyec c'a pe jun ri xtik'alajirisan ri ruch'abel chique ri kiy-kamam, can achi'el rubanon viq'uin yin. Tivac'axaj c'a rutzij ri rusamajel ri Dios. Y ri samajel ri' jun kavinak,* cha'inek can ri Moisés. 38 Ri Moisés xc'oje' c'a chiquicojol ri e cha'on roma ri Dios, ri pa tz'iran ruvach'ulef. Y ja chuka' rija' ri xbin chique ri kati't-kamama' ri tzij ri xubij ri ángel richin ri Dios ri xc'oje' pa ruvi' ri juyu' Sinaí. Can chire vi c'a rija' xjach-vi ri ch'abel richin c'aslen y rija' tuya' chike roj.
39 Xa ja chic c'a ri kati't-kamama' ri' man xeniman ta chire ri Moisés. Pa ruq'uexel chi xeniman ta chire, ri cánima rije' chanin xtzolin c'a chila' pa ruvach'ulef Egipto. 40 Y tok ri Moisés c'a c'o c'a pa ruvi' ri juyu' Sinaí, xquibij c'a chire ri Aarón: Que'abana' c'a vachibel richin ye'oc ka-dios, y jari' ri ye'uc'uan kichin. Roma ri Moisés ri xelesan-pe kichin ri pan Egipto, man ketaman ta achique roma tok man tzolijinek ta pe.§ 41 Y can xquiben c'a ruvachibel jun ti váquix. Y janíla c'a yequicot riq'uin ri xa ja rije' ri xebanon-ka. Romari' xequicamisala' c'a chicop chuvech, richin niquiya' ruk'ij. 42 Y jac'ari' tok ri Dios xeruya' can* ri kavinak, roma rije' xa xquichop niquiya' quik'ij dios ri man e kitzij ta. Ri Dios xuya' c'a k'ij chique chi tiquiya' na c'a quik'ij quivachibel conojel ri e tz'etel ri chicaj. Can que c'a ri' quitz'iban can ri achi'a' ri xek'alajirisan ri ruch'abel ri Dios ojer can. Chupan ri e tz'ibatel can, ri Dios nubij c'a:
Rix vinek aj-Israel, tok xixbiyin cavinek juna' ri pa tz'iran ruvach'ulef,
¿xe'icamisala' cami ri chicop richin xe'isuj chuve yin? Xa man xiben ta queri'.
43 Pa ruq'uexel chi que ta ri' xiben, xa xe'itelela' ruvachibel ri rachoch ri dios Moloc,
ri ruvachibel ri ch'umil, ri i-dios rubini'an Renfán.
Y ja vachibel ri' ri xe'ibanala' rix, richin xiya' quik'ij.
Roma c'a ri' yin, xcha' ri Dios, xtinben chive chi yixbec'oje' c'a más quela' chire ri Babilonia.
Queri' nubij chupan ri e tz'ibatel can coma ri rusamajela' ri Dios.
44 Y tok ri kati't-kamama' xebiyin ri pa tz'iran ruvach'ulef, can jantape' c'a quic'uan ri rachoch ri Dios banon riq'uin tziek, y chiri' c'a nuk'alajirisaj-vi-ri' ri Dios chiquivech. Ri rachoch ri Dios ri', can achi'el c'a ri xrajo' ri Dios, can queri' rubanic xban chire, roma ri Dios can xuc'ut-vi chuvech ri Moisés ri rubanic nrajo' chi niban chire.§ 45 Y ja rachoch ri Dios ri' ri quic'amon-pe ri kati't-kamama' tok xe'oc-pe chupan re ruvach'ulef re', tok e c'amon-pe roma ri Josué.* Y xec'oje' c'a ka vave', tok quichapon chic yequich'ec ri vinek ri ec'o chupan re ruvach'ulef re'. Can jac'a ri Dios xto'on quichin. Y ri rachoch ri Dios ri quic'amon-pe tok xe'oka', can c'a jari' ri c'o pa ru-tiempo ri rey David. 46 Y re rey re' can ruc'ulun-vi c'a ri rutzil ri Dios chupan ri ruc'aslen. Romari' tok rija' xuc'utuj c'a utzil chire ri Dios chi tuya' k'ij chire richin chi nuben jun rachoch, ri Dios ri can ru-Dios vi ri kamama' Jacob chuka'. 47 Pero man ja ta c'a ri rey David ri xbanon ri jay. Xa c'a ja ri Salomón ri ruc'ajol ri rey David, jari' ri xbanon ri rachoch ri Dios. 48 Pero chuka' man can ta nic'atzin chi c'o ta jun jay ri nic'oje-vi ri nimalej Dios. Romari' c'o ri jun achin ri xk'alajirisan ri ruch'abel ri Dios ojer can, rutz'iban can: 49 Ri Ajaf Dios nubij c'a:
Jac'a ri caj ri nutz'uyubal,
y ri ruvach'ulef nupalibal.
¿Achique c'a rubanic chi jay niben rix richin noc vachoch?
¿Y acuchi c'o-vi ri lugar ri niben rutzil richin yinuxlan?
50 ¿Rix nibij chi nic'atzin jun jay chuve richin chi yic'oje' chupan? Manek. Xaxe na pe' toka' chi'ic'u'x chi ja yin ri xibanon ronojel.§
Queri' nubij ri rutz'iban can ri rusamajel ri Dios.
51 Y ri Esteban xubij c'a chuka' chique: Rix covirinek* ri ivánima chupan ri etzelal, roma man nivajo' ta nivac'axaj ri nubij ri Dios chive, ni man niya' ta chuka' k'ij richin noc ri pa tak ivánima, y man jun bey nivajo' chi ja ta ri Lok'olej Espíritu ri nuc'uan ivichin. Y can achi'el xquibanala' ri ojer tak kati't-kamama', can que c'a chuka' ri' niben rix re vacami. 52 ¿C'o ta cami jun chique ri k'alajirisey ruch'abel ri Dios ojer can, ri man ta xutej pokon pa quik'a' ri kati't-kamama'? Man jun. Ri kati't-kamama' xequicamisaj c'a ri xebin chi ri Cristo ri can choj, xtipe na vi. Y tok can xoka' c'a ri Cristo, ja chic c'a rix ri xixjachon richin, y xic'utuj chi ticamisex. 53 Y ri ley ri xuya' ri Dios chire ri Moisés, can ángeles c'a ri xebin chire.§ Y jac'a ley re' ri ic'ulun rix. Y stape' can ángeles ri xebin, rix man ninimaj ta, xcha' ri Esteban.
Tok ri Esteban xcamisex
54 Y tok ri achi'a' ri can pa comon yek'aton tzij xcac'axaj ri xubij-ka ri Esteban, xyacatej c'a coyoval, y can niquikach'ach'ela' c'a quey chirij ri Esteban roma itzel xquina' chire. 55 Pero ri Esteban can jun achin c'a ri nojinek ránima riq'uin ri Lok'olej Espíritu. Romari', tok rija' xtzu'un ri chicaj, xutz'et c'a ri ruk'ij-ruc'ojlen ri Dios, y xutz'et chuka' ri Jesús pa'el-apo pa rajquik'a' ri Dios.* 56 Y can jac'ari' tok xubij: Yin nintz'et chi la caj jakel y nintz'et ri Jesús ri xo'alex-ka chikacojol c'o-apo pa rajquik'a' ri Dios, xcha'.
57 Y ri vinek c'a ri ye'etzelan richin ri Esteban, xaxe richin chi man nicac'axaj, xquitz'apela' c'a pa tak quixiquin. Re vinek c'a re' can janíla c'a pa quichi' xquiben tok xebe chirij ri Esteban richin xbequic'ama-pe. 58 Y xquelesaj c'a el c'a chuchi' ri tinamit, y xquichop ruc'akic chi abej richin niquicamisaj. Y ri xetz'ucun c'a tzij chirij ri Esteban xquisovila' can ri quitziak riq'uin ri jun ala' rubini'an Saulo, richin queri' utz yec'akon. 59 Y ri Esteban xuben c'a orar tok chapon ruc'akic chi abej, y nubij c'a: Vajaf Jesús, tac'ulu' c'a ri vánima.
60 Y jac'ari' tok rija' xxuque', y can riq'uin c'a ruchuk'a' xch'on y xubij: Vajaf, man c'a taben chique chi niquejkalej re niquiben chuve, xcha'.
Y can xe c'a xubij quere', xquen (xcom).
* 7:2 Gn. 11:31. 7:3 Gn. 12:1. 7:4 Gn. 11:31; He. 11:8. § 7:5 Gn. 12:7; 13:15; 17:8. * 7:6 Gn. 15:13; Ex. 12:40. 7:7 Gn. 15:14; Ex. 3:12. 7:8 Gn. 17:9-12. § 7:8 Gn. 21:2-4. * 7:8 Gn. 25:26. 7:8 Gn. 29:31–35:18. 7:9 Gn. 37:4. § 7:9 Gn. 39:2, 3. * 7:10 Gn. 41:37-40. 7:12 Gn. 42:1-3. 7:13 Gn. 45:1-4. § 7:14 Gn. 45:9. * 7:14 Gn. 46:27; Dt. 10:22. 7:15 Gn. 49:33. 7:15 Ex. 1:6. § 7:16 Ex. 13:19. * 7:17 Gn. 15:13-16. 7:18 Ex. 1:8. 7:19 Ex. 1:22. § 7:20 Ex. 2:2; He. 11:23. * 7:21 Ex. 2:3-10; He. 11:24. 7:24 Ex. 2:11, 12. 7:28 Ex. 2:13, 14. § 7:29 Ex. 2:15; 4:19, 20. * 7:30 Ex. 3:2; Is. 63:9. 7:32 Ex. 3:6; Mt. 22:32. 7:33 Ex. 3:5; Jos. 5:15. § 7:35 Ex. 14:19; Nm. 20:16. * 7:36 Ex. 12:41; Dt. 6:21. 7:36 Ex. 7-11. 7:36 Ex. 14. § 7:36 Ex. 16:1-36; 17:1-7; Nm. 9:15-23. * 7:37 Dt. 18:15. 7:38 Is. 63:9; Ga. 3:19; He. 2:2. 7:38 Ex. 19:1-3; Jn. 1:17. § 7:40 Ex. 32:1. * 7:42 Ro. 1:24; 2 Ts. 2:11. 7:42 Dt. 17:3. 7:43 Am. 5:25-27. § 7:44 Ex. 25:40; He. 8:5. * 7:45 Jos. 3:14. 7:46 1 R. 8:17. 7:48 2 Cr. 2:6. § 7:50 Is. 66:1, 2. * 7:51 Is. 48:4. 7:52 2 Cr. 36:16. 7:52 Hch. 3:14, 15; 1 Ts. 2:15. § 7:53 Ga. 3:19. * 7:55 Sal. 110:1; He. 9:24. 7:60 Lc. 23:34.